(Bài viết của Nguyễn Tiến Dũng, 09/2016)

Loại hình thi trắc nghiệm là một phát kiến lớn của nhân loại, bởi nó có tính tiết kiệm thời gian (máy chấm thi, thay vì các giáo viên phải mất bao nhiêu thời gian để chấm thi – ai đã từng đi dạy học và chấm liền một lúc hàng trăm bài cũng hiểu việc chấm thì nhiều khi nhàm chán và cực nhọc ra sao),  khách quan (máy không biết thành kiến hay thiên vị), và đồng nhất (ở Mù Cang Chải hay San Francisco thì cũng có thể thi giống hệt nhau).

Đối với một số loại cuộc thi, ví dụ như thi lý thuyết lấy bằng lái xe, thì kiểu thi trắc nghiệm đã trở thành chuẩn mực trên thế giới, không còn ai thắc mắc. Người lái, tại mỗi tình huống, đều cần phải hành động xử lý, và chỉ có ít khả năng để lựa chọn. Cho những việc mà phải xử lý nhanh và chỉ có ít khả năng lựa chọn, thì kiểu thi trắc nghiệm đặc biệt thích hợp.

Ở một mức độ nào đó, kiểu thi trắc nghiệm cũng được đưa vào hệ thống giáo dục với mức độ thành công nhất định trên thế giới. Hai trong số những cuộc thi trắc nghiệm nổi tiếng nhất là SAT (kiểm tra kiến thức phổ thông) và TOEFL (kiểm tra trình độ tiếng Anh cho người nước ngoài). Việt Nam cũng đã bắt đầu áp dụng kiểu thi trắc nghiệm vào thi tốt nghiệp phổ thông, và đang có đề án trắc nghiệm hóa toàn bộ kỳ thi phổ thông, kể cả các môn văn và toán.

Tuy nhiên, trong tình hình Việt Nam hiện tại, kiểu thi tốt nghiệp ở phổ thông, đặc biệt nếu áp dụng cho môn toán, có những điểm bất cập rất lớn. Cụ thể là:

1) Dễ gian lận.

2) Khuyến khích học vẹt và hời hợt, hình thức, làm như cái máy

3) Không khuyến khích phát triển tư duy độc lập và sâu sắc

4) Khuyến khích làm ẩu, làm liều

5) Loạn kiến thức

Tất cả những điều trên có nguy cơ làm hỏng tư duy của cả một (hay nhiều) thế hệ học sinh Việt Nam. Bởi vậy, việc trắc nghiệm hóa môn toán trong kỳ thi tốt nghiệp phổ thông 2017 (và những năm sát tiếp theo) là điều rất nguy hiểm, Bộ giáo dục và đào tạo không nên làm. Học sinh không phải là chuột bạch để thử nghiệm đại trà trong khi chưa có chuẩn bị kỹ lưỡng để tránh được các mối nguy hại có thể xảy ra.  Nhắc lại rằng, vào năm 2007, Bộ cũng đã có ý dự định trắc nghiệm hóa kỳ thi tốt nghiệp phổ thông môn toán, nhưng rồi bỏ dự định đó khi gặp phải những phân tích cho thấy lợi bất cập hại ra sao.

Đi vào chi tiết các điểm trên:

1) Vụ có em học sinh  thi tốt nghiệp được 10 điểm lý  và 0 điểm toán năm 2016 (do quay cóp đáp án trắc nghiệm môn lý) cho thấy thi trắc nghiệm dễ gian lận như thế nào. Điều này khá hiển nhiên, dễ hiểu về mặt lý thuyết: lượng thông tin cần truyền gian lận để đạt điểm trong thi trắc nghiệm là rất ít (toàn bộ đáp án chỉ có vài chục “bit” thông tin) nên rất dễ truyền bằng những ám hiệu này khác. Trong khi nếu là làm bài tự luận thì muốn quay cóp được đáp án phải nhận được một lượng thông tin lớn hơn cả trăm lần hay ngàn lần như vậy, khó truyền và dễ bị phát hiện hơn nhiều.  Tất nhiên, việc gian lận này có thể được ngăn chặn đáng kể  bằng cách cá nhân hóa các đề thi: mỗi học sinh có một đề riêng, không đề nào giống đề nào. Nhưng ở Việt Nam hiện tại chưa có đủ điều kiện để làm việc đó.

2) & 3) Cũng chính vì lượng thông tin trong đáp án của thi trắc nhiệm rất ít (nếu 1 câu hỏi có 4 phương án trả lời, thì đáp án đúng chỉ có giá trị bằng 2 bit thông tin về mặt tin học), nên nó dễ khuyến khích việc luyện thi theo kiểu học vẹt, hình thức, làm đi làm lại các bài mẫu để giải nhanh như cái máy chứ không cần hiểu sâu vấn đề.

Ví dụ: Bài 1 trong “Đề thi đánh giá năng lực ĐH Quốc gia Hà nội 2016” (gọi tắt là “Đề thi ĐHQG”, xem: https://drive.google.com/file/d/0B9yAd8-mZ_rYdEJxYXlwNms2Vms/view): Tính nguyên hàm của hàm số y = x. exp(2x).
Phải chọn 1 trong  4 đáp án. Cả 4 đáp án đó đều gần giống nhau, ở dạng a exp(2x) (x-b) + C, chỉ khác nhau ở các hệ số a và b (là 1/2 hay 2). Học sinh cứ học thuộc lời giải của dạng bài này (thấy số 2 ở trong exp(2x)  thì hệ số a bằng 1/2, không cần hiểu tại sao) thì  là đi thi được điểm. Vì học sinh không cần trình bày lý luận của mình vì sao có câu trả lời đó, nên hoàn toàn có thể không hiểu gì cả (chẳng hạn, trong câu trên, chẳng cần biết nguyên hàm là cái gì) mà câu trả lời vẫn đúng, vẫn được điểm tối đa.
Trong khi đó, bản thân việc nguyên hàm của hàm dạng exp cũng là hàm dạng exp đã là một kiến thức không tầm thường. Kiểu học cho thuộc lòng để đi thi điền trả lời cho nhanh như vậy  là kiểu học “shortcut” (đi tắt đón đầu), có thể tốt cho thi nhưng tai hại cho việc phát triển về sau.

Tôi có cô con gái học phổ thông thuộc loại giỏi bên Pháp, thi tốt nghiệp phổ thông đạt điểm trung bình 19,39 trên 20. (Thi phổ thông ở Pháp rất nhiều môn, và phần lớn là tự luận, không phải vì Pháp “kém phát triển không làm được thi trắc nghiệm”. Xem đề thi chẳng hạn tại: http://www.letudiant.fr/bac/bac-s/corriges-et-sujets-du-bac-s.html).  Có lúc con gái tôi muốn du học ở Mỹ nên đồng thời cũng thi SAT, được hơn 2000 điểm trên 2400 (tương đương với khoảng 17/20), là điểm khá nhưng so với năng lực hay điểm thi theo hệ thống Pháp của nó thì kém xa.  Theo bạn ấy kể (và tôi cũng đồng tình), các bài SAT không có bài nào khó, chỉ có điều số bài nhiều quá mà thời gian thì ít, làm không xuể. Kiểu thi đó làm nảy nòi trò luyện thi giải nhanh, ai luyện nhiều theo kiểu đó thì đạt điểm cao chứ không nhất thiết phải giỏi. Con gái tôi không chịu luyện theo kiểu đó vì coi nó là vô bổ (tôi cũng đồng tình, để bạn ấy học một cách tự nhiên), nên đành “chấp nhận điểm thấp”.   SAT còn như vậy, đề trắc nghiệm toán của Việt Nam còn tệ hơn.

Tôi cũng có thử làm mấy bài thi thử SAT về toán xem sao. Trung bình mỗi bài chỉ được làm trong có hơn 1 phút, hay chính xác hơn là khoảng 72 giây (đề trắc nghiệm của Việt Nam cũng vậy), kể cả thời gian đọc đề và điền lời giải. Đối với tôi mọi kiến thức toán bậc phổ thông đều là hiển nhiên, mà làm các bài đó cũng gần suýt soát hết thời gian, thì học sinh phổ thông làm sao xuể trong thời gian ngắn như vậy, trừ khi luyện giải như cái máy. Hơn nữa, 1 phút thì làm gì có thời gian cho việc suy nghĩ sâu. Điều này trái ngược lại hoàn toàn với một trong các mục đích chính của việc học toán, là rèn luyện tư duy (kỹ năng) phân tích chiến lược, sâu sắc.

Thi toán quốc tế trung bình mỗi bài có 1 tiếng rưỡi để suy nghĩ mà còn ít, thế mà thi trắc nghiệm mỗi bài có 1 phút thì suy nghĩ gì.  Tất nhiên, có những câu hỏi (chủ yếu là trong các môn khác) không cần nghĩ, chỉ cần nhớ. Ví dụ như “tên thật của Lenin” là gì, ai không nhớ thì có nghĩ đến mấy cũng không ra. Đối với các câu đó thì 1 phút là nhiều, nhưng với toán, môn đặc biệt cần nhiều tư duy sâu sắc và sáng tạo, thì 1 phút là quá quá ít, chỉ hợp với máy tính được lập trình làm sẵn chứ không hợp với người. Con người sẽ không bao giờ có thể tính nhanh bằng một cái máy tính giá vài chục đô la, nhưng tính nhanh cũng không phải là mục đích của con người, không cần tạo ra các “người máy” kiểu như vậy.

Ngay cả các môn khác toán, những câu hỏi trắc nghiệm với các câu trả lời dập khuôn cũng tước đi quyền suy nghĩ độc lập của học sinh. (Những câu như thế trong “Đề thi ĐHQG” rất nhiều).

4) Cũng vì số câu hỏi trắc nghiệm trong một đề thi quá nhiều mà thời gian để làm quá ít, và hơn nữa lại không có câu trả lời “tôi không biết” nên dẫn tới sự khuyến khích thói làm ẩu và làm liều.

Ẩu là vì không có thời gian để kiểm tra. Tôi thường nói với sinh viên rằng, việc kiểm tra lại lời giải xem có đúng không phải được coi là một phần không thể thiếu trong quy trình giải quyết mọi vấn đề. Các phần mềm tin học tốt cũng đều phải có nó để tránh nhầm lẫn. Thế nhưng với thời gian quá ít thì khâu kiểm tra lại lời giải cho chắc xem có đúng không sẽ bị bỏ qua, và thế là chúng ta đào tạo được những người làm ẩu. Việc ẩu này của người Việt vốn đã có, thể hiện rất thường xuyên trong công việc, khiến cho hiệu quả lao động kém đi, chất lượng sản phầm tồi đi, v.v.

Đi cùng với ẩu là liều. Vì không có câu trả lời “không biết” nên dù không biết cũng cứ điền liều (cái này không phải là tội của riêng hệ thống thi trắc nghiệm Việt Nam, mà là do ôm từ nước ngoài vào nhưng không được cải tiến). Khi ra ngoài đời, không biết mà làm liều như vậy vô cùng nguy hiểm cho xã hội, và chúng ta đã chứng kiến tận mắt bao dự án kinh tế, xã hội gây hậu quả tai hại vì những người trình độ hạn chế mà làm liều gây nên.

5) Một điểm nữa là loạn kiến thức, do bản thân những người ra đề thi có vấn đề về kiến thức. Một ví dụ đập ngay vào mắt là “Đề thi ĐHQG” chia các câu hỏi thành “tư duy định lượng” và “tư duy định tính”.  Tại sao họ lại phải chia kiến thức thành “định lượng” và “định tính” thì tôi chịu, nhưng thực ra họ coi tất cả toán học là “định lượng” còn văn sử địa v.v. được coi thành “định tính” hết, là một sai lầm nghiệm trọng về kiến thức. Trong toán cũng có cả định lượng và định tính. Và trong sử cũng có cả định tính lẫn định lượng. Chẳng hạn, khi hỏi sự kiện nào xảy ra vào khoảng thời gian nào, thì đó là định tính hay định lượng ?! Một phương trình có nghiệm hay không thì là định lượng hay định tính?! Khi mà bản thân trình độ của người ra đề trắc nghiệm như vậy, thì ta có nên tin tưởng vào đề thi và cách thi không?

Thêm một điểm nữa, về môn toán: Kiểu thi SAT chẳng phải là hoàn thiện, tuy nhiên tôi thấy các câu hỏi trong đó tương đối khả dĩ, khá cơ bản, và kiểm tra kiến thức của *toàn bộ chương trình phổ thông* ở mức cơ bản nào đó. Còn đề của Việt Nam thì sao? Các kiến thức cơ bản từ thời THCS bay mất hết “không được phép” xuất hiệt trong đề thi THPT, và như thế rất dở. Đâu có phải học cái mới thì phủi đi cái cũ không cần biết, không cần kiểm tra lại nữa?

Tôi không phản đối bản thân cái ý tưởng thi trắc nghiệm: nó là công cụ có thể rất thích hợp nếu dùng đúng nơi, đúng chỗ, có chuẩn bị tốt. Nhưng tình hình thi trắc nghiệm ở bậc phổ thông của Việt Nam thì thật đáng lo ngại!